VITAMIN CỦA NẮNG

Y tế cộng
đồng – Vitamin của nắng

Là
vit của nắng…

Ngoại
trừ trẻ sơ sinh, một phần nhu cầu vit D của trẻ được huy động từ nguồn dự trữ
từ khi còn là bào thai, vit D được đưa vào cơ thể qua thức ăn như gan, trứng,
bơ, dầu cá thu, cá hồi, cá dầu… dưới dạng vit D hoặc các chất tiền vit D
(ergosterol và 7 dehydrocholesterol), và được cơ thể tổng hợp ở da. Do vậy, vit
D được mệnh danh là vit của nắng.

Vit
D từ thức ăn được cơ thể hấp thu ở phần ruột non (chủ yếu ở tá tràng), rồi theo
hệ thống bạch mạch vào máu. Vì một bệnh lý nào đó gây rối loạn sự bài tiết mật,
chẳng hạn bị tắc mật, xơ gan, viêm gan… thì quá trình hấp thu vit D sẽ bị ảnh
hưởng. Và vì bất kỳ lý do gì làm trở ngại tới sự hấp thu mỡ, chẳng hạn viêm
tụy, cũng sẽ ảnh hưởng đến sự hấp thu vit D. Tuy nhiên, bữa ăn hằng ngày thực
sự mới chỉ đáp ứng được một phần nhu cầu vit D, phần còn lại là do da tổng hợp
dưới tác động quang hóa của tia tử ngoại có trong ánh nắng mặt trời, biến tiền
chất của vit D là 7 dehydrocholesterol ở lớp Malpighi của biểu bì chuyển thành
tiền vit D3 (ergocalciferol) rồi thành vit D3 (cholecalciferol). Quá trình này
phụ thuộc vào nhiều nhân tố: độ tuổi, tiền vit D3, màu da, mùa, thời gian trong
ngày, vùng địa lý… Ở đây, nồng độ vit D, canxi, phospho và PTH trong máu là
những nhân tố điều hòa sinh tổng hợp vit D. Khi canxi trong máu giảm sẽ kích
thích bài tiết PTH để huy động canxi từ xương vào máu làm tăng canxi trong máu
và giảm bài tiết canxi qua thận, đồng thời làm giảm phosphat trong máu. Khi ánh
nắng mặt trời quá nhiều hay tiếp xúc lâu với ánh nắng mặt trời, tiền vit D sẽ
được chuyển thành dạng không có hoạt tính sinh học nên không xảy ra tình trạng
sản xuất thừa vit D, và không bị ngộ độc vit D.

…và là một hormon đích thực

Vit
D có đầy đủ tính chất của một hormon steroid cổ điển, do cơ quan nội tiết (ở
thận) tổng hợp. Trong cơ thể, qua một quá trình biến đổi thành dạng có hoạt
tính sinh học, vit D theo tuần hoàn máu đến các tế bào đích ở ruột và xương…
Khi canxi, phospho trong máu giảm, PTH huyết thanh tăng sẽ kích thích tổng hợp
vit D. Ngược lại, canxi máu tăng, phosphat được giữ lại ở thận, PTH huyết thanh
và vit D giảm sẽ ức chế tổng hợp vit D.

Tại
ruột: chức năng hormon chính của vit D là kích thích vận chuyển canxi và
phospho từ ruột vào máu, tham gia tiêu hủy xương với sự hợp lực của PTH. Quá
trình hấp thu canxi xảy ra suốt chiều dài của ruột nhưng chủ yếu ở tá tràng.
Khi thiếu vit D, quá trình này bị ngưng trệ, cơ thể trong trạng thái cân bằng
canxi âm, sự khoáng hóa xương bị rối loạn. Sự hấp thu phosphat (PO3_) ở ruột
cũng chịu tác động của vit D, song so với canxi, hoạt động này là phụ vì sự hấp
thu phosphat phần lớn là thụ động. Do vậy, khi bị thiếu vit D hoặc suy thận gây
rối loạn chuyển hóa vit D, sự hấp thu canxi bị ngừng lại nhưng sự hấp thu P3O4
ở ruột vẫn bình thường.

Tại
xương: hormon này có vai trò quan trọng đối với sự phát triển bình thường của
xương, là thành phần không thể thiếu được cho quá trình khoáng hóa xương. Các
nghiên cứu trên động vật gợi ý rằng, vit D tác động đến sự khoáng hóa xương
thông qua sự bình thường hóa canxi, phospho huyết thanh, bằng cách kích thích
quá trình hấp thu tại ruột và tăng cường tiêu xương làm tăng canxi, P3O4 trong
dịch ngoại bào. Vì thế, trong trường hợp ngộ độc vit D kéo dài sẽ xảy ra mất
khoáng lan tỏa ở xương.

Như
thế, vit D có vai trò rất quan trọng trong việc duy trì cân bằng canxi nội môi
, khi bị thiếu vit D sẽ dẫn đến rối loạn chuyển hóa muối khoáng và sự bài tiết
PTH, thiếu hụt sự khoáng hóa trong xương. Hậu quả là, giảm trương lực cơ, đau
cơ, trẻ em bị còi xương, còn người lớn bị loãng xương.

Một
tiềm năng đáng được quan tâm

Tuy
còn nhiều điều chưa rõ và phải tiếp tục nghiên cứu về cách tác động của nó,
song hiện có khá nhiều bằng chứng chứng tỏ vit D là nhân tố giàu tiềm năng
trong việc ngăn ngừa và điều trị một số bệnh ung thư:

Các
nghiên cứu labo và trên động vật mới đây cho thấy, vit D đã chặn đứng sự phát
triển của các tế bào bất thường, giúp tiêu diệt các tế bào lạ và hạn chế sự
hình thành các mạch máu nuôi dưỡng các khối u.

Một
số nghiên cứu cho thấy, ở các cộng đồng đông dân có nồng độ vit D trong máu cao
hơn có tỉ lệ ung thư thấp hơn, những người béo phì có nồng độ vit D trong máu
thấp hơn cũng có tỉ lệ ung thư cao hơn, những người bị bệnh đái tháo đường cũng
có xu hướng phát triển ung thư do chức năng thận của họ suy yếu không thể biến
đổi vit D thành một dạng có hoạt tính sinh học được.

Các
nhận xét dịch tễ học cho thấy, các cư dân ở vùng Đông Bắc Hoa Kỳ và các vùng
phía Bắc bán cầu (như vùng Scandinavia) có tỉ lệ ung thư cao hơn những người
sinh sống ở những vùng quanh năm nhận được ánh nắng mặt trời, hay người da đen
có tỉ lệ ung thư cao hơn người da trắng do da của họ có nhiều sắc tố hơn đã
ngăn cản quá trình tổng hợp vit D ở da; hoặc người cao tuổi có tỉ lệ ung thư
cao hơn do khả năng tạo vit D của da ở tuổi này bị suy giảm nhiều.

Các
nghiên cứu độc lập mới đây cũng phát hiện thấy, vit D đã giúp cơ thể chống lại
lymphoma và các bệnh ung thư đại tràng, tuyến tiền liệt, ung thư phổi và cả ung
thư da.

Đáng
lưu ý là công trình nghiên cứu do tiến sĩ Edward Giovannucci – giáo sư y học và
dinh dưỡng học ở Đại học Harvard chỉ đạo cũng cho kết luận: không một nhân tố
nào đem lại lợi ích chống ung thư chắc chắn như vit D.

Nhu
cầu vit D của cơ thể

Thay
đổi theo tuổi, giới, màu da, tình trạng dinh dưỡng… Để xác định được nhu cầu
này là không dễ, bởi một phần đáng kể nhu cầu đã được đáp ứng nhờ quá trình
tổng hợp từ ánh nắng mặt trời, nên theo các cố vấn về dinh dưỡng của Chính phủ
Hoa Kỳ thì khẩu phần thích hợp hằng ngày của những người dưới 50 tuổi là 200
UI, 50-70 tuổi: 400 UI, trên 70 tuổi: 600 UI. Có ý kiến đề nghị khẩu phần vit D
dành cho người trưởng thành là 1.000 UI/ngày.

Vì
nguồn vit D trong thiên nhiên không nhiều, không dễ kiếm, trong khi các viên
thuốc không làm tăng nồng độ vit D trong máu được bao nhiêu, còn các thực phẩm
bổ sung hiện thời hầu hết ở dạng D2, hiệu lực kém hơn D3 nhiều, nên mọi người
cần biết cách tận dụng nguồn ánh nắng mặt trời, nhất là trong những ngày đông
tháng giá. Theo các chuyên gia, mọi người tắm nắng 3 lần trong 1 tuần lễ (mỗi
lần 15 phút) là đủ. Nhớ tắm nắng vào buổi sáng trong khoảng thời gian từ khi
mặt trời mới mọc đến 9 giờ sáng, tránh phơi mình trên bãi biển dưới trời nắng.
Về mùa đông, do ngày ngắn, tia nắng lại chiếu quá xiên, lượng tia tử ngoại
không đủ để da tạo vit D nên cần bổ sung vit D3. Những người có lớp da sẫm màu,
cũng cần bổ sung vit D. Vấn đề là bổ sung khi nào và bổ sung bao nhiêu thì
không thể tự ý sử dụng mà phải do các bác sĩ chỉ định, bởi nếu quá liều sẽ gây
tích lũy canxi trong cơ thể.

Theo
BS. Nguyễn Thị Thu Hà – Sức khỏe & Đời sống